Prawo przeciw przemocy

-  Udziela Pan konsultacji prawnych w Stowarzyszeniu „Trzeźwość Życia” – z jakimi problemami najczęściej przychodzą do Pana klienci? Jakich porad udziela Pan najwięcej?

W miarę możliwości staramy się pomóc jak największej liczbie osób, w związku z czym konsultacje prawne dotyczą różnych obszarów. Zasadniczo jednak - z godnie z założeniami - najwięcej porad dotyczy  spraw z zakresu szeroko pojętego prawa rodzinnego, w szczególności problematyki związanej z rozwodami, separacją, dochodzeniem roszczeń alimentacyjnych oraz kwestii związanych z ograniczeniem lub pozbawieniem władzy rodzicielskiej. Zdarzają się również sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (odwołań od decyzji ZUS), praw pracowniczych, spraw spadkowych.
Z naszej pomocy często korzystają osoby uzależnione lub współuzależnione od alkoholu, a z tym często związany jest również problem przemocy.     

- Czy osoby przychodzące do Pana są już świadome, że  zachowania przemocowe to czyny karalne? Czy trzeba im tłumaczyć czym jest przemoc np.: ekonomiczna lub psychiczna? Czym według prawa jest przemoc?

Pojęcie przemocy samo w sobie nie jest w kodeksie karnym zdefiniowane a jego prawna interpretacja opiera się przede wszystkim na bogatym orzecznictwie sądów. Najogólniej rzecz ujmując przemoc można zdefiniować jako każde bezprawne zachowanie sprawcy polegające na
"przełamanie oporu" drugiej osoby, podjęte w celu zmuszenia jej do określonego zachowania, zaniechania lub znoszenia – zgodnego z wolą sprawcy, powodujące jednocześnie u ofiary cierpienie i poczucie krzywdy. Odnosząc się natomiast do użytych w pytaniu pojęć "przemocy ekonomicznej, psychicznej" rozumiem, że chodzi o przemoc w rodzinie.  Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, pojęcie to oznacza jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny a także innych osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarujących; w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Przemoc zachodzi zatem gdy spełnione są następujące warunki: działanie sprawcy jest zamierzone (intencjonalne), sprawca ma wyraźną przewagę nad ofiarą, zachowanie sprawcy narusza prawa i dobra osobiste ofiary, ofiara doznaje cierpienia, szkód fizycznych lub psychicznych. Przemoc w rodzinie wyraża się w następujących formach: 

• przemoc fizyczna (naruszenie nietykalności fizycznej np. bicie, kopanie, szarpanie, popychanie, plucie, policzkowanie),
• przemoc psychiczna (naruszenie godności osobistej np. wyzwiska, wulgaryzmy, poniżanie słowne, wyśmiewanie, szydzenie, ciągła krytyka),
• przemoc seksualna (zmuszanie do współżycia seksualnego, wszelkie czynności seksualne wbrew woli ofiary, zmuszanie do współżycia z osobami trzecimi, sadystyczne formy współżycia, zmuszanie do oglądania pornografii),
• przemoc ekonomiczna (naruszenie własności, zabieranie dochodów, uniemożliwienie podjęcia pracy, uniemożliwienie podejmowania oszczędności, szantażowanie / straszenie brakiem łożenia środków finansowych).

Z moich obserwacji wynika, że świadomości prawna osób korzystających z pomocy poprawia się, nie mniej jednak, w znakomitej większości przypadków osoby te kojarzą przemoc domową wyłącznie z przemocą fizyczną, nie zdając sobie sprawy z pozostałych form przemocy - zwłaszcza ekonomicznej i psychicznej.

- Kto może zgłosić zachowania przemocowe? Często pada sformułowanie, że to czyny „ścigane z urzędu” co to znaczy? Czy osoba pokrzywdzona musi się zgodzić na wszczęcie sprawy?

Mówiąc w wielkim skrócie - przestępstwo "ścigane z urzędu" to takie, którego ściganie odbywa się niezależnie od woli pokrzywdzonego - wystarczy, że prokurator poweźmie informację o przestępstwie a dalsze postępowanie jest już niezależne od wolu ofiary. Zdecydowana większość przestępstw jest ścigana w tym trybie. Ściganie na wniosek lub z oskarżenia prywatnego następuje na skutek inicjatywy ofiary poprzez złożenie wniosku o ściganie albo prywatnego aktu oskarżenia.  Dla przykładu podam, że określone w art. 207 kodeksu karnego przestępstwo znęcania się jest ścigane z oskarżenia publicznego, natomiast opisane w art. 212 k.k. przestępstwo zniesławienia - z oskarżenia prywatnego. Oczywistym jest, że zachowania przemocowe mogą zgłosić osoby pokrzywdzone. Należy pamiętać, że również osoby będące świadkami przemocy powinny o tym fakcie zawiadomić odpowiednie służby np. Policję, Ośrodek Pomocy Społecznej, Ośrodek Interwencji Kryzysowej. Przepisy ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w art. 12 nakładają w tym zakresie szczególny obowiązek na osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie - osoby takie są zobowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora. Do 1 sierpnia 2010 r. pokrzywdzeni pobiciem członkowie rodzin musieli sami zbierać dowody przeciwko swoim oprawcom, pisać akt oskarżenia i samodzielnie popierać go przed sądem. Dzisiaj jest to dużo prostsze. Wystarczy, że złożą wniosek o ściganie, a resztą muszą zająć się prokuratura   

- Czy w świetle obowiązującego prawa można stosować kary cielesne wobec dzieci? Jakie przepisy tego zabraniają?

O dnia 1 sierpnia 2010r. w świetle obowiązujących przepisów, stosowanie kar cielesnych wobec dzieci jest zabronione. Wynika to wprost z treści art. 96¹ Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.), zgodnie z którym "osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych." Stosowanie kar cielesnych wobec dzieci może prowadzić do wszczęcia procedury Niebieskiej Karty oraz wypełniać znamiona niektórych przestępstw określonych w Kodeksie karnym.

- Czy w przypadku trudnych sytuacji jest prawna możliwość nakazu opuszczenia mieszkania przez sprawcę przemocy? Co w pierwszej kolejności trzeba zrobić, by to uzyskać?

Istnieje taka możliwość i przewiduje ją m.in. art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie stanowiący, że jeżeli członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba dotknięta przemocą może żądać, aby sąd zobowiązał go do opuszczenia mieszkania. Postanowienie zapada po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku. Staje się ono wykonalne z chwilą ogłoszenia i może być zmienione lub uchylone w razie zmiany okoliczności. Osoba pokrzywdzona powinna złożyć w tej sprawie odpowiedni wniosek do sądu rejonowego. Wzory wniosków wraz z objaśnieniami dostępne są na stronach internetowych sądów. W uzasadnieniu należy podać dlaczego wnioskodawca domaga się zobowiązania przez sąd uczestnika do opuszczenia lokalu, wskazując na konkretne okoliczności (przemoc w rodzinie) i powołując konkretne dowody na poparcie tych twierdzeń (zeznania świadków z imienia i nazwiska, dokumenty – zaświadczenie lekarskie, kserokopię wypełnionego formularza Niebieskie Karty, umowę najmu lokalu, odpis z  księgi wieczystej, itp.

- Gdy osoba boi się sprawcy w jaki sposób może uzyskać zakaz zbliżania się? Czy można go też uzyskać dla dzieci czy to ograniczanie władzy rodzicielskiej?

Zakaz zbliżania się został przewidziany w art. 41a kodeksu karnego. Jest to środek karny orzekany przez sąd obok kary. Zakaz zbliżania się może mieć postać fakultatywną albo obligatoryjną. Sąd może orzec zakaz zbliżania się w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego lub inne przestępstwo przeciwko wolności oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym zwłaszcza przemocy wobec osoby najbliższej. Obligatoryjne zastosowanie tego środka następuje w przypadku skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. Oczywiście zakaz zbliżania się może dotyczyć zakazu zbliżania się do małoletniego. Zakazu zbliżania się nie można jednak mylić z ograniczeniem władzy rodzicielskiej przewidzianej w kodeksie rodzinnym.

- Czy osoby żyjące w związkach przemocowych powinny „zbierać” dowody na przemoc? Nagrywać zachowania sprawcy na telefonie, brać bezpłatne zaświadczenia lekarskie – obdukcje? Czy Sąd takie dowody przyjmuje?

Zdecydowanie tak. Osoby dotknięte przemocą powinny dokumentować we wszelki możliwy sposób fakty jej zaistnienia. W pierwszym rzędzie wspomnieć tu należy o obdukcji lekarskiej w przypadku śladów przemocy fizycznej.  Lekarz stwierdzi wówczas rodzaj, charakter i przyczynę obrażeń ciała związanych z użyciem przemocy i ma obowiązek wystawienia odpowiedniego zaświadczenia w tym zakresie, a także dokonać wpisu w kartotece medycznej. Przypadki niszczenia mienia (np. wyposażenia domowego) można dokumentować zdjęciami, podobnie jak wyzwiska i wulgaryzmy poprzez nagrania, smsy itp. Takie dowody sąd powinien dopuścić w postępowaniu. Im więcej ofiara zgromadzi dowodów przemocy, tym - prawnego punktu widzenia - dla niej lepiej.

- W szkole podstawowej dochodzi do incydentów przemocy rówieśniczej. Nauczyciele są bezsilni wobec sprawcy. Wezwani na rozmowę rodzice sprawcy nie zauważają problemu, mówią, że wszyscy się uparli, by się ich dziecka ze szkoły pozbyć. Chłopiec jest coraz bardziej agresywny. Co mogą, od strony prawnej, zrobić nauczyciele i rodzice pokrzywdzonych dzieci?

Dziecko nie może czuć się pozostawione samo sobie, powinno mieć świadomość, że może zwrócić się do osób dorosłych o pomoc, a jego problem nie zostanie zbagatelizowany. Niezależnie od tego, czy przemoc rówieśnicza ma miejsce w szkole podstawowej, czy ponadpodstawowej, rodzice i nauczyciele powinni w takim przypadku stanowczo reagować. Rodzice dziecka w pierwszej kolejności powinni zawiadomić o problemie dyrekcję placówki, która jest odpowiedzialna za całokształt jej funkcjonowania, w tym również za bezpieczeństwo uczniów w czasie zajęć organizowanych przez szkołę. Jeżeli w ocenie rodzica działania takie nie zostaną podjęte, mają oni prawo zwrócić się do właściwego miejscowo Kuratorium Oświaty z wnioskiem o kontrolę działań  szkoły w tej sprawie. Trzeba pamiętać, że każda przemoc jest niezgodna z prawem i można taka sprawę zgłosić na policję. Przemoc rówieśnicza ma nie tylko wymiar fizyczny - groźby,  cyberprzemoc jest również forma przemocy, z którą na podstawie różnych przepisów może być związana odpowiedzialność sprawcy. Ponadto, gdy stosowanie przez dziecko przemocy względem rówieśnika spowodowane jest rażącym naruszeniem przez rodzica sprawcy obowiązków wynikających z należytego wykonywania władzy rodzicielskiej – w takim przypadku możliwa jest ingerencja sądu opiekuńczego w ich władzę rodzicielską.

- Czy w przypadku przemocy rówieśniczej ma znaczenie wiek sprawcy?

Dotyka Pani bardzo szerokiej problematyki odpowiedzialności prawnej sprawcy, w zależności od jego wieku, której nie sposób tutaj omówić w całości. Przemoc rówieśnicza to pojęcie bardzo złożone. Jeżeli mamy na myśli przemoc rówieśniczą to w zależności od "wagi" czynu może ona być kwalifikowana jako przestępstwo, wykroczenie lub czyn karalny. Generalnie można powiedzieć, że odpowiedzialność sprawcy uzależniona jest od jego wieku:

• nieletni przed ukończeniem 13 roku życia dopuszcza się czynu zabronionego – sąd traktuje popełnienie takiego czynu wyłącznie jako przejaw demoralizacji i może zastosować jedynie środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich;
• nieletni między 13 a 17 rokiem życia dopuszcza się czynu zabronionego – co do zasady sąd stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich; jeżeli jednak nieletni ukończył lat 15 i dopuścił się czynu zabronionego takiego jak np. umyślne ciężkie uszkodzenie ciała, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą, rozbój - może odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym, o ile sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne;
• sprawca między 17 a 18 rokiem życia dopuszcza się czynu zabronionego – co do zasady sąd stosuje przepisy Kodeksu karnego oraz Kodeksu wykroczeń – sprawca nie jest już nieletni, ponieważ skończył lat 17. Wyjątkowo jednak sąd zastosuje zamiast kary środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli popełniony czyn jest występkiem, a okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.